SERAT WULANGREH PUPUH SINOM (KLS 7 SEM 2)

 

UNDHA USUK BASA JAWA

            Srawung ing masyarakat antarane wong siji lan liyane  mbutuhake basa  minangka alat komunikasi. Ing masyarakat Jawa ana undha usuk (tingkatan) panganggone basa. Dadi basa sing dienggo omongan ora padha antarane wong sing umure padha karo wong sing umure luwih tuwa. Kabeh mau jumbuh (sesuai) karo panguripane wong Jawa sing tansah ngupaya nganggo tata krama. Mula becike kita  minangka wong Jawa gelem sinau lan nganggo tata krama mau.

Undha usuk basa Jawa ana 4, yaiku 

1. Ngoko lugu
2. Ngoko alus
3. Krama lugu
4. Krama alus

3     Supaya luwih jelas kepiye cara nganggone, wacanen andharan ing ngisor iki !

1. Ngoko Lugu

·              Basa ngoko lugu, tembung-tembunge ngoko kabeh.

·       Biasane dienggo omong-omongan lan utawa ngomongake antarane wong sing umurane padha utawa meh padha lan wis kenal raket/akrab. Upamane karo kanca dhewe, kakange, adhine. Contone 

Tom, kowe mengko maring sekolahan jam pira ?

Yun, kae latare disaponi !

Mas Toni lagi maca buku crita wayang.

2. Ngoko Alus

·         Basa ngoko alus tembung-tembunge ngoko dicampur krama alus/inggil.

·         Dienggo omong-omongan karo wong tuwa sing wis raket/akrab  utawa ngomongake wong tuwa. Upamane matur/ ngomong marang wong tuwane dhewe.

·         Tembung sing kudu diganti dadi krama alus yaiku :

a.       tembung kriya (tembung sing nuduhake pegawean) sing lagi ditandangi dening wong tuwa. Conto perubahane saka ngoko lugu dadi ngoko alus :

Ngoko Lugu	Ngoko Alus
Bapak lagi mangan sega goreng.	Bapak lagi dhahar sega goreng
Ibu lunga pasar tuku iwak lele.	Ibu tindak pasar mundhut iwak lele.
Simbah apa wis adus ?	Simbah apa wis siram ?

b.      Tembung aran (tembung sing nuduhake barang-barang) sing dadi duweke wong tuwa/ wong sing diajeni/dihormati Conto perubahane kaya ing ngisor iki :

Ngoko Lugu	Ngoko Alus
Bu Ani lagi lunga karo anake.	Bu Ani tindak karo putrane
Ibu nganggo klambi biru.	Ibu ngagem ageman biru.
Omahe Pak Amir cet-e kuning.	Daleme Pak Amir cet-e kuning

 

3. Krama Lugu

·         Basa krama lugu, tembung-tembunge krama kabeh tapi dicampur krama lugu (mengko delengen daftar tembung krama lugu )

·         Krama lugu dienggo nalika kita ngomong/ matur karo wong tuwa tapi sing diomongake awake dhewe/ wong liya sing umurane padha karo kita.

·         Ing ukara/kalimat, tembung krama lugu panggonane ing tembung kriya/pagawean sing dilakoni awake dhewe lan tembung aran/ barang duweke awake dhewe 

Conto perubahan Ngoko Lugu dadi Krama Lugu ing ngisor iki :

Ngoko Lugu	Krama Lugu
Riyati durung bali.	Riyati dereng wangsul.
Dina iki aku arep lunga karo Nia.	Dinten menika kula badhe kesah kaliyan Nia.
Omahku ana ing wetan kali	Griya kula wonten ing wetan lepen.

4. Krama Alus/Inggil

·         Basa Krama alus/inggil, tembung-tembunge krama kabeh tapi dicampur karo krama alus/inggil (mengko delengen daftar tembung krama alus/inggil)

·         Krama alus/inggil dienggo nalika kita ngomong karo wong tuwa/sing dihormati tapi sing diomongake tentang wong tuwa mau/wong tuwa liyane sing dihormati.

·         Ing ukara/kalimat, tembung krama alus panggonane ing tembung kriya/pagawean sing ditindakake wong tuwa lan tembung aran/barang duweke  wong tuwa. 

Conto perubahan Ngoko Lugu dadi Krama Alus  ing ngisor iki :

Ngoko Lugu	Krama Alus
Ibu wis bali saka pasar.	Ibu sampun kundur saking peken.
Simbah lungguh karo ndeleng TV.	Simbah lenggah kaliyan mriksani TV.
Bapak lunga numpak motor.	Bapak tindak nitih motor.

DAFTAR TEMBUNG KRIYA PADINAN MANUT UNDHA USUK BASA 

NGOKO	KRAMA LUGU (kanggo awake dhewe/sing umurane padha)	KRAMA ALUS/INGGIL (kanggo wong tuwa)
tangi	tangi	wungu
adus	adus	siram
mangan	nedha	dhahar
ngombe	nginum	ngunjuk
mangkat	bidhal	tindak
teka	dugi	rawuh
lunga	kesah	tindak
numpak	numpak	nitih
mlaku	mlampah	tindakan
nggawa	mbeta	ngasta
nggawe	damel	ngasta
maca	maos	maos
nulis	nyerat	nyerat
lungguh	linggih	lenggah
turu	tilem	sare
krungu	mireng	mireng
njaluk	nyuwun	ngersakaken
menehi	nyukani	maringi
ngantuk	ngantuk	arip
nganggo	ngangge	ngagem
duwe	gadhah	kagungan

  

Daftar tembung ing dhuwur mung iku mung sawetara conto. Isih akeh maneh liyane, bisa digoleki ing buku kaya Pepak Basa Jawa, kamus, lan uga ing Google, sing penting gelem lan sregep sinau supaya bisa ngecakke unggah-ungguh basa Jawa. Aja wedi salah mundhak ora bisa. Salah ora apa-apa kena didandani, tinimbang ora wani nyoba. 

Ana latihan soal sing kudu digarap. Tapi olehmu nggarap kudu maca materi ing dhuwur dhisik supaya hasile apik !